İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU NEDİR ?
İrritabıl bağırsak sendromu, sık görülen kronik (uzun süre devam eden) bir hastalıktır. Görülme sıklığı erişikin insanlarda % 15-20 lara kadar çıkar. İrritabıl bağırsak hastalığı, bağırsak hastalıkları içinde doktora en sık müracaat edilen rahatsızlıkların başında gelir. Hastalık, nervöz kolon, Spastik Kolon, spastik bağırsak, müköz kolit ve spastik kolit gibi değişik adlarla anılmaktadır. Ancak ülseratif kolit ve Crohn Hastalığı gibi hastalıklarla karıştırılmamalıdır.
İrritabıl bağırsak sendromu, karın ağrısı, dolgunluk ve şişkinlik hissi, anormal bağırsak hareketleri (zaman zaman kabız ve ishal) gibi belirtilerin birlikte görüldüğü bir tablodur. (Tıp biliminde belirti ve bulguların bir arada olmasına sendrom denir.) Karın ağrısı ve şişkinlik hissi, dışkılamadan sonra geçer.
Gerçek anlamda bir hastalık değildir (soğuk algınlığı gibi kişiden kişiye geçmez, ameliyat yada ilaçlarla tedavi edilmez). Bu hastalığın organik veya biyolojik herhangi bir nedeni yoktur. Hayatı tehdit etmez ama kişinin yaşam kalitesini bozabilir.
(Kanama, kansızlık, kilo kaybı, ateş, ve gittikçe artan Kabızlık gibi şikayetler irritabıl bağırsak sendromu ile izah edilmemeli, acil olarak doktora gidilmelidir. Bu bulgular altta yatan organik bir rahatsızlığı gösterir.)
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMUNUN BELİRTİLERİ NELERDİR ?
İrritabıl bağırsak sendromu olan hastalar ishal, veya Kabızlık, bazen de her ikisinin birlikte olduğu (zaman zaman ishal Kabızlık) belirtiler yaşarlar. Buna ek olarak sıklıkla karın sol alt tarafında olan künt veya kramp tarzında ağrılar, acil dışkılama ihtiyacı, Aşırı Gaz çıkarma, dolgunluk ve şişkinlik hissi, geğirme, midede yanma gibi şikayetlere sebep olabilir. Mukuslu dışkılama da irritabıl bağırsak sendromunun bir belirtisi olabilir. İrritabıl barğırsak sendromunda hiçbir zaman kanlı dışkılama beklenmez.
Rahatsızlık genelde genç yaşlarda ortaya çıkar. Nadiren 50 yaş üzerinde görülür.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU TANI KRİTERLERİ NEDİR ?
İrritabıl bağırsak sendromu tanı kriterleri uluslar arası bir toplantıda aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.
İrritabıl Bağırsak Sendromu için Roma II Kriterleri:
Son 1 yıl içinde en az 12 hafta (ardışık olması gerekmiyor) karında huzursuzluk veya ağrı şikayetlerine ek olarak aşağıdaki bulgulardan en az iki tanesinin eşlik etmesi gerekir;
a) bulguların dışkılama ile geçmesi ve/veya
b) dışkılama alışkanlıklarındaki düzensizlik ile seyretmesi ve/veya
c) dışkı şeklinde ve yapısındaki değişikliklerin eşlik etmesi.
Bu bulguların yanında irritabıl bağırsak sendromunu destekleyen diğer bulgular:
- dışkılama sayısındaki değişiklik (günde 3 den fazla veya haftada 3 den az dışkılama)
- dışkı şeklindeki fazlılık (parça parça sert veya yumuşak sulu dışkı)
- dışkılama işlevinde bozulma (aşırı ıkınma, ve/veya acil dışkılama ihtiyacı, ve/veya tam boşalamama hissi)
- dışkılama sırasında mukuslu akıntı olması
- karında gerginlik, şişkinli hissi
İRRİTABIL NE DEMEK ?
Bağırsağın iç yüzünü kaplayan örtü (mukoza) tabakasındaki sinir uçlarının aşırı hassas olması sonucu, bu sinirlerin kontrol ettiği bağırsak kas tabakası da çok aktiftir. Bu durumda bağırsak içindeki sindirilmiş gıda bağırsak içinden geçerken normalde olmaması gereken şekilde aşırı uyarılar oluşturur. Bağırsaklarda aşırı kasılma sonucu hareketsizlik ve Kabızlık ortaya çıkabildiği gibi, bağırsak hareketlerinin artması ile ishal gelişmesine neden olabilir. Her iki durumda da kramp tarzında karın ağrısı oluşur.
SİNİR SİSTEMİ VE BAĞIRSAKLAR:
Sinir sistemi kişinin ne yaptığını ve ne hissettiğini kontrol eder. Bu sistem santral sinir sistemi (beyin ve omurilik) ve periferik sinir sistemi diye ikiye ayrılır. Periferik sinir sistemi tüm vücudu santral sinir sistemine bağlar ve vücut ile beyin arasındaki koordinasyonu sağlar.
Periferik sinir sistemi bazı özelleşmiş alt sistemlerden oluşur. Bunlardan biri otonom sinir sistemidir. Kişinin kontrolü altında değildir. İstem dışı hareket ve fonksiyonlardan sorumludur. Örneğin kalbimizin çalışma düzeni, bağırsaklarımızın hareketleri gibi tüm organlarımız bu sistem tarafından kontrol edilir. Otomatik olarak fonksiyonları ayarlar.
Bağırsak sinir sistemi otonom sinir sisteminin bir parçası olarak, bağırsak fonksiyonlarını düzenler. Tüm bu sinir sistemleri santral sinir sistemi ile yakın ilişki halindedir. Fakat gerek otonom, gerekse bağırsak sinir sistemleri santral sinir sisteminden bağımsız olarak bir çok fonksiyonu yapabilir.
BAĞIRSAK BEYİN BAĞLANTISI:
Bağırsaklar ve beyin insan embriyosunun aynı kesiminden meydana gelir. Bu nedenle bağırsakların çok zengin sinir ağı vardır (Bağırsak sinir sistemi) ve beyin ile çok kompleks ilişki halindedir. Bu yakın ilişkiye karşın bağırsağın hareketlerini kontrol eden sinirlerin tamamı beynin kontrolü altında değildir.
Beyin ile vücudumuz arasındaki ilişki bir çok örnekle net bir şekilde ortaya konabilir. Anksiyeteye neden olan bir durum ile karşı karşıya kalınıldığında (sınav, yarışma, iş yeri stressi), birçok kişide emosyonel (ruhsal) ve fiziksel bir cevap meydana gelir. Böyle bir anda emosyonel olarak korku, anksiyete, stres, veya şüphe hissedilebilir. Fiziksel olarak ise kas gerginliği, terleme, çarpıntı, nefes darlığı, veya karın ağrıları gelişebilir. Her bireyde, meydana gelen emosyonel ve fiziksel cevap farklıdır. Bu tamamen kişinin o anda aklında ve vücudunda olanların farkına varma derecesi ile ilgilidir. Bazı bireylerde hedef organ bağırsaklardır.
Bağırsaklar, gıdaların sindirilme ve artıkların dışarı atılması işlevini beyinden bağımsız olarak otonom sinirlerin kontrolünde yaparlar. Fakat stres sırasında beyinin gönderdiği karmaşık uyarılar, kendi kendine düzenli çalışan bağırsak sinir sistemini de etkiler. Bunun sonucunda irritabıl bağırsak sendromunda gözlenen olaylar istemsiz olarak gelişir. Örneğin bazı kişiler heyecanlı, sıkıntılı anlarda ishal olur. Stresli durumlarda santral sinir sistemi ve diğer sinir sistemleri arasındaki yakın ilişki nedeni ile gerek direkt uyarı, gerekse salgılanan hormonlar aracılığı ile bağırsak hareketleri hızlanır. Bu da karın ağrısı ve ishale neden olur. Stresli ortam geçince her şey eski düzenine geri döner.
ŞİŞKİNLİK VE GAZ NASIL OLUŞUR ?
Aşırı duyarlı olan sinirler ve tam olarak anlaşılamayan mekanizmalar, refleks yol ile bağırsağın kas tabakasında, gevşemeye neden olur. Bunun sunucu bağırsak içinde birikenler gevşek karın duvarı olanlarda (özellikle bayan hastalar) gerginlik ve ağrıya neden olur.
Yapılan çalışmalar, irritabıl bağırsak sendromu olan hastaların, normal bireylere göre Aşırı Gaz üretmediklerini göstermiştir. İrritabıl bağırsak sendromu olan hastaların, aşırı hassas olmaları nedeni ile gaz olayına çok duyarlı oldukları belirlenmiştir.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMUNUN NEDENLERİ:
Hastalığın altında yatan neden, bağırsak kaslarının kasılma fonksiyonunda oluşan bir anormalliktir. Bağırsağın dış katını oluşturan bu kaslar istemsiz olarak çalışarak bağırsağın içinde yiyeceklerin ürünleri geldiği zaman bunları aşağıya doğru hareketlendirir. İrritabıl bağırsak sendromu kasların bu fonksiyonunda olan bozukluğu tanımlar. Kaslar mikroskop altında normal görünmelerine rağmen, normalden daha güçlü yada zayıf, hızlı yada yavaş kasılarak normal fonksiyonlarını yerine getirmezler.
Yemek, emosyonel (ruhsal durum), stres, iş yoğunluğu, seyahat vb bireyden bireye değişen oranlarda görülen bu fonksiyon bozukluğuna neden olabilir.
Fiziksel obstrüksiyon (tıkanıklık) olmamasına rağmen hastalarda kramplar ve fonksiyonel (işlevsel) tıkanıklık görülebilir. Gerçekte anatomik bir darlık yoktur. Belirti ve bulgularının benzemesine karşın bu hastalığın mikroplarla oluşan infeksiyöz hastalık olmadığı gibi bazı bireylerde görülen süt intoleransı ile (laktoz intoleransı) karşılaştırılmaması gerekir.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMUNDA STRESSİN ROLÜ VAR MI ?
Duygusal stres, irritabıl bağırsak sendromuna neden olabilir. Beyin ve bağırsaklar sinirler aracılığı ile sıkı ilişki içindedir. Bu nedenle beyin bağırsak fonksiyonlarını etkiler. Birçok hasta sinirli ve sıkıntılıyken bulantı, kusma, şişkinlik ve gazdan şikayet ederler. Bireyler istemli olarak bağırsak fonksiyonlarını etkileyemezler. Fakat stres sonucu gelişen olaylar tamamen bireyin kontrolü dışında gelişir. Aşırı stresli işlerde çalışanlar, ailesel stresi olanlar bu durumu yatıştırdıkları zaman bağırsak şikayetleri de çoğu zaman geriler.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU İLERİDE DAHA CİDDİ SORUNLARA NEDEN OLUR MU ?
Uzun süreli bir hastalık olmasına karşın herhangi bir komplikasyona neden olmaz. İşlevsel bir hastalıktır. İrritabıl bağırsak sendromu kansere, kanamaya, ülseratif kolite neden olmaz. İrritabıl bağırsak hastalığı olan kişiler, toplumdaki diğer kişilerle aynı oranda kanser veya kolit hastalığına yakalanma olasılığına sahiptir. Hastalık uzun süren seyri nedeni ile divertiküler hastalığa eşlik edebilir ama nedeni değildir.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU ÖMÜR BOYU SÜRER Mİ ?
Muhtemelen hayır. Çok az bireyde devamlılık gösterebilir. Yaşam içindeki stres faktörleri çok önemlidir. Stresin önemli bir faktör olduğu hastalarda yaşam şekli, iş ve aile ilişkilerindeki düzenlemeler ile hastalık tamamen düzelebilir. Fakat çoğu vakada stres, hastalığın gelişiminde önemli bir faktör olmayabilir.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU VE GÜNLÜK YAŞAM:
İrritabıl bağırsak hastalığı ile beraber yaşam zordur. Beklenmedik zamanda ortaya çıkan karın ağrıları, sık sık dışkılama, kötü kokulu ishal veya Kabızlık günlük yaşamı etkiler. Dışkılama hareketlerinde kontrol olmayışı, değişmiş vücut yapısı, azalmış fiziksel aktivite,diyetteki kısıtlamalar hepsi iş, ve sosyal (eğlence ve cinsel aktiviteler dahil) yaşamı etkiler.
Bütün bunlar yorgunluk, depresyon, isteksizlik ve uyku bozukluğuna neden olur. Bunları engellemek aşırı tüketilen kahve, sigara, düzensiz gıda tüketimi, alkol zaten hassas olan bağırsağı daha da olumsuz etkiler. Şikayetler artar.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU MENSTRÜYEL KANAMA İLE İLİŞKİSİ VAR MI ?
Bağırsak kanalı, kadınlardaki hormon düzeylerindeki değişikliklere duyarlıdır. Bu nedenle menstrüel siklus (adet kanaması) süresince değişen hormon düzeyleri ile beraber şikayetlerde de değişiklikler olabilir. Ağrılı menstrüel kanamaya ek olarak irritabıl bağırsak sendromu bazı hastalarda cinsel ilişki sırasında ağrıya neden olur. Bu kişiler cinsel ilişkiden kaçınırlar. Bazen bu sorunların jinekolojik mi yoksa bağırsak kökenli mi olduğu net ayırt edilemez ve her iki branş doktoru tarafından incelenmesi gerekebilir.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU KOLİT HASTALIĞI İLE İLİŞKİSİ VAR MI ?
Bazı doktorlar irritabıl bağırsak sendromu yerine kolit hastalığı deyimini yanlışlıkla kullanırlar. Bu durum akıl karıştırıcıdır. Kolit kalın bağırsağın iç yüzünü örten tabakanın iltihabı durumuna denir. Sıklıkla mikroorganizmalar (infeksiyonlar) bu duruma neden olur. Buna ek olarak iltihabi bağırsak hastalığı olan ülseratif kolit ve Crohn Hastalığında da kalın bağırsak tutulumuna kolit denebilir. İrritabıl bağırsak sendromunda ise iltihabi bir durum yoktur . Bu nedenle kolit denilmesi yanlıştır.
TEŞHİS NASIL KONUR?
Doğru teşhis için dikkatli alınmış bir hastalık öyküsü ve fizik muayene şarttır. Şikayetlerin başka nedenlerden (kanser, divertikülit, bağırsakların inflamasyonu gibi ) kaynaklanmadığını göstermek için yani altta yatan herhangi bir organik bozukluk olmadığını ispat için bir dizi tetkik yapılması gerekir. Bunlar fleksible sigmoidoskopi, kolonoskopi, kolon grafisi ve gaitada gizli kan araştırması, solunum testi (laktoz intoleransı için) ve birkaç kan tetkikini (tiroid, paratiroid hastalıkları vs için) içerir.
İRRİTABIL BAĞIRSAK SENDROMU NASIL TEDAVİ EDİLİR ?
1) Hastalık hakkında bilgi edinilir
İrritabıl bağırsak sendromunun hayatı tehdit eden önemli bir problem olmadığının anlaşılması, huzursuzluk ve stresi azaltarak genellikle problemi çözer. Hastaya uzun uzun bunun organik bir rahatsızlık olmadığı, örneğin kanser gibi ciddi hastalıklarla herhangi bir ilişkisi olmadığı izah edilmelidir.
2) Fiziksel aktivite
Fiziksel egzersiz programlarına başlanması yararlı olur. Stresin yaratığı gerginliği azaltır ve bağırsakların düzenli çalışmasını sağlar.
Fiziksel egzersiz programına başlamadan önce doktor ile konuşulmalıdır. Herkesin yaşına ve sağlığına uygun bir egzersiz programı yapması gerekir. Azar azar başlanarak egzersiz oranı giderek artırılır. (Egzersiz sırasında nefes darlığı, göğüs ağrısı olursa acil olarak bir doktor ile görüşmek gerekir)
3) Diyet önerileri
Bazı gıda ve gıdalarda bulunan katkı maddeleri bu hastalığa neden olabilir. Bu ürünler kişiden kişiye değişen oranlarda etkili olduklarından bazılarında şikayetleri artıran ve ishale neden olan maddeler diğerlerin Kabızlık yapabilir. En sık kullanılan katkı maddesi monosodyum glutamat bazı hastalarda şiddetli ataklara neden olabilir. Genelde herhangi bir gıda veya katkı maddesi şikayetleri başlatabilir. Hasta kendisine dokunan gıdayı her tükettiğinde şikayetleri başlayacaktır. Bu nedenle hastalıktan şikayet edenler birkaç hafta gıda günlüğü tutarak hangi gıdaların etkilediğinin bulunmasına yardımcı olabilirler.
İnsanların bir kısmı süt ve süt ürünlerini sindiremezler. Bunun nedeni sütü bağırsak içinde parçalayan enzimin olmamasıdır. Bu kişilerde irritabıl bağırsak sendromu bulguları ortaya çıkar. Bu kişilerde süt ve süt ürünlerinden kaçınmak gerekir.
Bazı hastalarda diyette lifli gıdaların arttırılması, belirtileri giderir. Örneğin psyllium tohumlarıyla lif oranı arttırılarak, dışkı miktarının lif oranı artırılmış olur. Böylece dışkının bağırsak içinde kolay ilerlemesi sağlanır. Lif oranının artışı ishal olan hastalarda suyun fazlasını emer ve dışkının yumuşamasına neden olur. Fakat asıl şikayet Kabızlık ise lifli gıdaların yanına diyete bol su eklenmesi sorunu çözer. Günlük 8-10 bardak su içilmesi önemlidir. (kafeinli içecekler ve alkollü ürünler buna dahil değildir)
Düzenli aralıklara ve az miktarlarda yemek yenilmelidir. Acele veya hızlı yeme alışkanlığı hava yutulmasına ve gıdaların yeterince sindirilmeden bağırsak içinde ilerlemesine neden olur. Her ikisi de şikayetleri artırır.
Aşırı tüketilen yağlı, baharatlı, soslu ürünler, yemek aralarında alınan karbonhidratlı gıdalar ve sakız çiğnerken yutulan hava da irritabıl bağırsak sendromunun şikayetlerini artırabilir.
4) Stres ile yaşama
Hastanın yaşam şekli, stres derecesi, sorunları araştırılmalıdır. İş, aile ilişkileri, aşırı çalışma, uykusuzluk, maddi sorunlar, seyahat, vs bulguları şiddetlendirebilir. Bulguların artması stresi artırır o da tekrar bulguları daha da şiddetlenmesine neden olabilir. Buna ek olarak irritabıl bağırsak sendromu günlük olağan işleri aksatabilir, bu da yaşam kalitesini, bireyin verimini bozabilir. Her ikisi yine stresin artmasına neden olur.
Düzenli egzersiz, diyet ve stres faktörlerinin giderilmeye çalışılması sorunları azaltabilir.
Bazı kişilerde psikolojik danışmanlık, gevşeme egzersizleri, belirtilerin giderilmesinde yeterli olabilir.
5) İlaç tedavisi
Şişkinlik, kramp tarzında karın ağrıları diyet önerileri ile düzelmezse, doktor, bunlara neden olan bağırsak kaslarındaki kontrolsüz aşırı kasılmayı düzenleyen ek ilaçlar verebilir (antispazmatik, antidepresan, anksiyolitik, ağrı kesiciler, vs). Bağırsak boşalmasını sağlayan laksatiflerin kullanılması sakıncalıdır. Bazı hastalar diyetten, bazı hastalar ilaçtan yarar görür. Doktor zaman zaman ilaçları değiştirebilir.
KAÇINILMASI GEREKEN GIDA MADDELERİ (BESİNLER) NELERDİR ?
Bazen kafein, sütlü besinler yada alkol, irritabıl bağırsak sendromunun belirtilerini arttırabilir. Fazla miktarlarda kafein (kahve, çay, çikolata, kolalı içecekler, vs) ve alkollü (bira, şarap, vs) içeceklerin tüketmemesi gerekebilir.
Doktor, süt ürünlerini de (peynir, süt, vs) kısıtlayabilir. Bunun nedeni bazı insanlarda sütü parçalayan enzimin sindirim kanalında yeterli miktarda olmamasıdır. Bu bireyler süt ve ürünlerini tolere edemezler ve irritabıl bağırsak sendromuna benzer şikayetler ortaya çıkar. Bazılarında süt ürünleri ishale neden olurken bazılarında kabızlığa neden olabilir. Bu arada unutulmaması gereken nokta süt ürünleri ile alınan minerallerin (ör: kalsiyum) başka şekilde tamamlanması gerektiğidir.
Ayrıca sigaranın da (nikotinin) irritabıl bağırsak sendromunun belirtilerini arttırdığı unutulmamalıdır. Bu nedenle sigara içiliyorsa bırakılmalıdır.
SEMPTOMLARIN RAHATLAMASI İÇİN NE KADAR SÜRE GEÇMELİDİR ?
İrritabıl bağırsak sendromunun bulgularının düzelmesi çok yavaş olur. Bazen altı ay veya daha uzun sürebilir. Tedavide en önemli rolü sabır üstlenir.
Düzenli diyet, lif oranının artırılması, bazen ilaçlar ile bulgular, tamamen veya büyük ölçüde geriler.